Wije (Myriapoda) – to gromada bezkręgowców lądowych zaliczana do typu stawonogów, podtypu tchawkodysznych.
Wije są roślinożerne lub drapieżne. Posiadają wyraźnie wyróżnioną głowę, oczy proste, parę czułków, narządy gębowe gryzące oraz wydłużone, robakowate ciało z tułowiem o wielu segmentach (od 10 do 180, chociaż nazwa “Myriapoda” znaczy “dziesięciotysiąconogie”).
Na segmentach, z wyjątkiem ostatniego, posiadają parzyste odnóża, które mogą różnić się od siebie w zależności od położenia segmentu.
Myriapoda nie posiadają charakterystycznego dla typu układu oddechowego. Oddychają tylko powierzchnią ciała, co ułatwia im najprawdopodobniej obecność silnie rozwiniętego ciała tłuszczowego. Ponieważ układ krwionośny tych zwierząt został odciążony od funkcji oddechowej, jest słabo rozwinięty, nawet w porównaniu z układem krwionośnym pierścienic (Annelida), stojących na niższym szczeblu drabiny ewolucyjnej. Najdrobniejsze gatunki wcale nie mają układu krwionośnego.
Wije to zwierzęta rozdzielnopłciowe, jajorodne, najczęściej przechodzą rozwój prosty, u niektórych występują w rozwoju stadia larwalne. W rozwoju części gatunków postacie młodociane mają mniej nóg niż dorosłe i uzupełniają je podczas linienia. Na przykład wylęgające się z jaj przetacznikowate, inaczej skutigery (Scutigeridae), mają niepełną liczbę segmentów, których przybywa w miarę kolejnych linień.
Wśród wijów można wyróżnić 4 gromady:
pareczniki (Chilopoda)
drobnonogi (Symphyla)
skąponogi (Pauropoda)
dwuparce (Diplopoda) : krocionogi (Julidae)
KROCIONOGI
Jesień każdego roku, jeśli jest zbyt wilgotna, zakłóca życie krocionogów. Opuszczają one wtedy swoje siedliska i kryjówki, a w poszukiwaniu suchych miejsc przemieszczają się w kierunku siedzib ludzkich, w okolice różnych budynków i ich pomieszczeń, gdzie wokół fundamentów tworzą kilkucentymetrowej grubości warstwę wijących się „robaków”. Zaatakowały w ten sposób budynki SGGW w Warszawie i bank znajdujący się na terenie uczelni, znany hotel na Mazurach, jedną z cukrowni we wschodniej Polsce, zakład przemysłu mięsnego w okolicy Kutna i różne budynki użyteczności publicznej w Sudetach. Nadmierną obecnością każdego roku niepokoją mieszkańców Jaworzna, Olkusza i okolic. Masowe migracje krocionogów są znane od dawna. Często gromadzą się w dużej liczbie na trawnikach, wokół domów, a część wchodzi do wewnątrz budynków i zasiedla piwnice. Były przypadki tak licznej migracji krocionogów na tory kolejowe, że żywa masa tych stawonogów zatrzymywała pociągi!
Krocionogi (Julida) stanowią rząd Diplopoda w typie stawonogów. Są to zwierzęta średniej wielkości, od 2 do 47 mm długości, o ciele silnie wydłużonym i walcowatym. Ciało krocionogów pokrywa twardy zewnętrzny pancerz, zawierający dużo soli wapniowych (dlatego nieprzyjemnie chrzęszczą, gdy są przypadkiem rozdeptywane).
Mają głowę, trójsegmentowy tułów i długi odwłok. Na głowie są proste oczy, para krótkich czułków i gryzący narząd gębowy. Pierwszy pierścień tułowia (szyja) nie ma nóg, dwa następne mają po jednej parze nóg. Od czwartego pierścienia zaczyna się odwłok, złożony z podwójnych pierścieni zlanych z sobą; więc każdy taki segment ma dwie pary nóg. Krocionogi dlatego zaliczane są do dwuparców (gromada Diplopoda). Liczba segmentów odwłokowych może być różna u różnych gatunków (nawet ponad 100 u niektórych krocionogów). U samców jedna para lub kilka par nóg może być zamieniona w aparat kopulacyjny. Po bokach pierścieni znajdują się przetchlinki, przez które wchodzi powietrze do
tchawek, którymi krocionogi oddychają.
Krocionogi posuwają się powoli do przodu, równomiernie, ruchem płynnym. Nogi poruszając się tworzą fale ruchowe, przesuwające się od tyłu ciała ku przodowi. W spoczynku lub zaniepokojone zwijają się w kłębek i zapadają w nieruchome odrętwienie. Niektóre krocionogi wydzielają wtedy płyn obronny o nieprzyjemnym zapachu. Niektóre gatunki bronią się wytwarzanym kwasem pruskim.
Krocionogi są zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Samice po zapłodnieniu budują w ziemi gniazda w kształcie dzwonu, gdzie umieszczają po kilkaset jaj. Krocionogi składają jaja od maja do września. Po upływie kilku tygodni z jaj wylęgają się larwy. Młode są podobne do osobników dorosłych. Żerują i rosną, kilkakrotnie liniejąc. Po każdym linieniu powiększa się i wydłuża się ich ciało, gdyż pojawiają się nowe segmenty i nogi.
Zimują osobniki dorosłe i larwy krocionogów we wgłębieniach, szczelinach lub wygrzebanych jamkach w ziemi. Pełny rozwój larw trwa rok. Krocionogi żyją od 3 do 5 lat.
Krocionogi zasiedlają zwykle wilgotne miejsca i w ciągu dnia przebywają w kryjówkach, pod opadłymi liśćmi, kamieniami, deskami, belkami, pod skrzyniami i doniczkami. Żyjąc w wierzchniej warstwie gleby odżywiają się butwiejącymi szczątkami roślin oraz kiełkującymi nasionami. Występując w uprawach uszkadzają wschodzące młode rośliny. Czasem nadgryzają korzenie lub wygryzają, podobnie jak drutowce, wąskie chodniki w bulwach i cebulach osłabionych i chorych roślin. W bogatych w próchnicę i wilgotnych glebach nasiona wielu roślin w czasie kiełkowania mogą być całkowicie wygryzione przez krocionogi. Uszkodzone kiełki, delikatne korzonki i łodyżki przy ziemi młodych siewek więdną, łamią się, przewracają się i usychają. W szklarniach podgryzają zakorzeniające się sadzonki goździka oraz młode pędy paproci. W cebulach hiacynta i tulipana, w bulwach begonii, cyklamena i storczyków wygryzają głębokie jamy.
Na poletko uprawne i pole krocionogi zwabiają powstające przy kiełkowaniu nasion cukry oraz produkty rozpadającej się tkanki kiełkujących nasion. Później przechodzą na rozwijające się młode roślinki. Szkodliwość ich zwiększa się w okresie chłodnej pogody, która opóźnia i przedłuża okres kiełkowania nasion. Żywiąc się butwiejącymi szczątkami roślin odgrywają pożyteczną rolę, gdyż przyśpieszają procesy przemiany materii organicznej w glebie.
Niektóre krocionogi są drapieżne, ale większość z nich to gatunki roślinożerne. Do najpospolitszych należy krocionóg krwawoplamy, krocionóg czarny i krocionóg brunatny.
Krocionóg krwawoplamy (Blaniulus guttulatus) ma ciało walcowate, barwy zmiennej, od białawoszarej do szarożółtej. Długość ciała samca wynosi 7.5-14 mm, a samic od 7.5 do 14 mm. Samce mają 37-50 segmentów, a samice są zbudowane z 41-60 segmentów. Samiec ma 59-87 par nóg, a samica od 67 do 103 par. Wzdłuż każdego boku ciała znajduje się rząd 40 czerwonych plamek; są to gruczoły wydzielające czerwony parzący płyn, zawierający m. in. kwas pruski (cyjanowodorowy). Larwy są podobne do osobników dorosłych, ale mają mniej segmentów. Krocionóg krwawoplamy jest coraz bardziej związany z działalnością człowieka i mu towarzyszy.
Występuje na plantacjach truskawki, ziemniaka, buraka, ogórka, grochu, fasoli i wielu innych roślin. Uszkadza kiełkujące nasiona i młode rośliny w gruncie i pod osłonami. Nocą żeruje na nadziemnych częściach siewek, dniem pod powierzchnią gleby. Krocionogi groźne są dla wschodzących roślin, zwłaszcza w okresie dłuższego utrzymywania się chłodnej pogody, opóźniającej kiełkowanie i wschody.
Krocionogi krwawoplame żerują też na korzeniach, bulwach oraz owocach, uprzednio zaatakowanych przez inne szkodniki. Gdy plantacja jest silnie opanowana przez krocionogi, wówczas w korzeniach niemal każdej rośliny żeruje po kilka szkodników. Szkody bywają szczególnie duże na glebach torfowych, próchniczych i wilgotnych. Rzadko obserwuje się masowe pojawy tego gatunku.
Krocionóg czarny (Cylindroiulus teutonicus) Jest gatunkiem zachodnioeuropejskim. Przez Polskę przebiega jego wschodnia granica zasięgu, dlatego występuje liczniej w zachodniej części naszego kraju. Krocionóg czarny jest błyszczący, walcowaty, barwy brunatno-czarnej. Jego ciało składa się z 38-53 segmentów, których pancerze łączą się tworząc zwartą, mocną okrywę ciała. U samca jest od 63 do 85 par nóg, a u samicy – 65-97 par nóg. Długość samca wynosi 19-32 mm, a szerokość ciała 1.6-2.6 mm; wymiary samic są następujące: długość 18 -37 mm, szerokość 2-3.2 mm.
Krocionóg czarny występuje pospolicie w polu i w zabudowaniach, np. w szklarniach, gdzie uszkadza większość uprawianych roślin. W polu niszczy rośliny okopowe. Krocionóg czarny jest szczególnie częsty w ogrodach i parkach, skąd wykonuje wędrówki w kierunku ludzkich zabudowań. Krocionóg czarny pojawia się licznie wokół budynków i wchodzi do pomieszczeń na parterze i do piwnic. Nie kąsa ludzi, ani zwierząt domowych, ale niepokoi swoją nadmierną liczebnością.
Krocionóg brunatny (Cylindroiulus frisius) występuje w szklarniach, w uprawach pod osłonami oraz w ogrodach warzywnych i w parkach. Ma barwę szarobrunatną. Ciało jest zbudowane z 34-50 pierścieni. Samiec ma 49-77 par nóg, a samica 67-91 par. Długość ciała samca wynosi 9.5-14 mm, szerokość 0,7-1.0 mm; u samicy odpowiednio 13-19 mm i 1.1-1.4 mm. Oczy tworzą jedną czarną plamkę.
Zwalczanie krocionogów:
· Poprawić drenaż wokół budynków. Usunąć wszystkie miejsca, w których gromadzi się wilgoć: odpady drewna (deski, wióry), stosy kamieni, ściętą trawę, opadłe liście, gnijącą materię organiczną, itp.
· Poprawić warunki kompostowania.
· Nie przechowywać drewna kominkowego na ziemi.
· Dbać o trawnik: często ścinać trawę, przewietrzać, ograniczyć podlewanie, aby nie był ciągle wilgotny. Ściętą trawę trawnikową zbierać i usuwać z terenu chronionego.
· Ograniczyć mulch wokół roślin ozdobnych do niezbędnych ilości.
· Na małych powierzchniach zalecane jest wykładanie pułapek w postaci kawałków bulw ziemniaka, korzeni marchwi lub buraka, w pobliżu których chętnie gromadzą się krocionogi.
Miejsca płytkiego zakopania takich pułapek należy oznaczyć; 1-2 x w tygodniu je przeglądać i wybierać szkodniki w celu zniszczenia.
· Rozkładać przynęty przygotowane z otrąb, cukru i insektycydu; może być też pokrojona sałata lub rzodkiewki potraktowane insektycydem.
· Wszystkie otwory prowadzące z zewnątrz do wewnątrz budynku uszczelnić. Szczególnie zadbać o siding, okna, drzwi, przejścia rur i przewodów elektrycznych.
· Krocionogi preferują wilgotne miejsca, stąd do zabiegu chemicznego należy wybrać produkty biobójcze z grupy pyretroidów w formie użytkowej CS (mikrokapsułkowane) lub WP, bo tylko te są najskuteczniejsze w wilgotnych miejscach. Zlecić wykonanie zabiegu chemicznego firmie DDD. Uzyskaną ciecz roboczą należy nanosić metodą opryskiwania na pas szerokości 1-3 m wokół budynku i na jego ściany do wysokości 1 m, a także w znalezione kryjówki i w lub wokół miejsc, którymi mogą przedostawać się do budynków.
· Krocionogi ukryte w szczelinach i szparach budynku niszczyć za pomocą preparatów pylistych. Po zabiegu należy je uszczelnić.
· Trawniki, w których licznie występują krocionogi, można opryskać środkiem ochrony roślin z grupy pyretroidów, a najlepiej zastosować środki w formie granulatów doglebowe.
· Gdy przedostaną się do budynku, usunąć za pomocą odkurzacza, a jego worek po zabiegu głęboko zakopać lub wyrzucić jako odpad komunalny. Wyjątkowo zabiegi z zastosowaniem rezydualnych pyretroidów są niezbędne w celu zniszczenia uciążliwej populacji krocionogów w pomieszczeniach.
· W polu zaleca się wapnowanie gleby, a podłoże szklarniowe należy dezynsekować metodami fizycznymi (gorąca para wodna) lub metodami chemicznymi (insektycydy granulowane stosowane do niszczenia szkodników glebowych). Zabiegom zawsze należy poddać ziemię kompostową, która bywa silnie zasiedlona przez krocionogi.
· Stosować właściwe nawożenie mineralne uprawianych roślin.
Zakończenie
Zwalczanie krocionogów nie jest proste. Gruby pancerz przesycony solami mineralnymi doskonale chroni ciało szkodników przed toksycznym działaniem produktów biobójczych i środków ochrony roślin. Gdy metoda chemiczna nie jest zawsze skuteczna, wtedy należy zastosować zespół zabiegów niechemicznych.
Jednoczesne wdrożenie wszystkich dostępnych metod zwalczania krocionogów gwarantuje utrzymanie szkodników w takiej liczebności wokół zakładu, że nie są dokuczliwe i nie stanowią one zagrożenia dla produkowanej żywności.
Prof. Dr hab. Stanisław Ignatowicz