Przebywa wyłącznie w pobliżu siedzib ludzkich, gdzie zasiedla strychy, magazyny zbożowe, poddasza, hale targowe i różnego rodzaju zabudowania gospodarcze. Charakterystyczne, że w odróżnieniu od szczura wędrownego zajmuje zwykle wyższe kondygnacje budynków. Potrafi wspinać się po murach, można go spotkać w miejscach wydawałoby się mało prawdopodobnych. Często występuje w magazynach portowych. W czasach żaglowców to właśnie szczur śniady był częstym, choć niechcianym towarzyszem żeglarzy.
Jest gatunkiem bardzo szkodliwym z punktu widzenia człowieka. Podobnie, jak szczur wędrowny wyrządza duże szkody gospodarcze (niszczy żywność, przegryza instalacje elektryczne i inne, niszczy meble itd.). Ponadto pośredniczy w przenoszeniu wielu chorób, w tym wścieklizny i dżumy.
Szczur śniady pochodzi z tropikalnych lasów południowo-wschodniej Azji. Rozprzestrzeniony został po całym świecie przez człowieka za pomocą środków transportu. Do Europy przedostał się w XI-XII wieku i w średniowieczu był już pospolitym gryzoniem w środowisku człowieka.
W Polsce szczur śniady występuje licznie w portach morskich i na zachodzie kraju, wzdłuż biegu Odry. Zamieszkuje strychy, górne piętra budynków, spichrze, hale targowe, statki oraz piwnice, a nawet kanały w niektórych miastach. Ponieważ pochodzi z terenów zadrzewionych, doskonale wspina się po krzewach i drzewach. Jego stopy są bardzo chwytne. Skacze na wysokość prawie 1 m, ale gorzej pływa niż szczur wędrowny.
Szczur śniady jest mniejszy i smuklejszy od szczura wędrownego; ma dłuższe od niego uszy, duże oczy i ogon. Uszy są cienkie i prawie pozbawione włosów. Pyszczek jest wyraźnie zaostrzony. Długość głowy i tułowia wynosi 13-24 cm, a ogona 13,5-25 cm (razem około 40 cm). Ciężar ciała wynosi od 150 do 250 g.
Ubarwienie szczura śniadego może być zmienne. Grzbiet jest zawsze znacznie ciemniejszy od spodu ciała. Najczęściej jest czarny lub prawie czarny z szarą brzuszną stroną. Po ubarwieniu wyróżnia się trzy podgatunki szczura śniadego, które mogą się między sobą krzyżować:
- Rattus rattus rattus Linnaeus;
- Rattus rattus alexandrinus Geoffroy;
- Rattus rattus frugivorus Rafinesque.
Potencjał rozrodczy szczura śniadego jest mniejszy niż u szczura wędrownego. Ciąża trwa 21-23 dni, samice rodzą 3-4 razy w ciągu życia od 5 do 8 młodych (nawet do 13 młodych), które żerują poza gniazdem już po 3-4 tygodniach. Młode dojrzewają w wieku około 3 miesięcy. Większość dorosłych szczurów żyje od 5 miesięcy do 1,5 roku.
Szczur śniady jest skryty, płochliwy i aktywny najczęściej nocą. Porusza się w zacienionych miejscach, pod roślinnością, po płotach, po drutach i gałęziach drzew. Za dnia trudno go dostrzec. Nie wykryty wcześnie może szybko założyć liczne kolonie.
Zasiedla chętnie budynki w starych parkach, w których są liczne krzewy i zarośla, a także drzewa owocowe. Gniazda buduje pośród gęstego pokrycia z krzewów, chwastów i zarośli. Czasem zakłada kuliste gniazda z liści na drzewach, a tam, gdzie nie występuje szczur wędrowny chętnie zakłada nory ziemne i w nich przebywa. Nory te znajdują się zawsze tam, gdzie jest gęsta roślinność. W glebie buduje proste nory o jednym lub kilku otworach wyjściowych. W magazynach, hurtowniach, w zakładach przemysłowych chętnie zakłada gniazda na górnym poziomie przechowywanych pudeł z produktami, w elektrycznych skrzyniach rozdzielczych, na szczycie silosów.
Do budynków przedostaje się po gałęziach drzew lub przewodach elektrycznych. Przeciska się przez otwory i szczeliny w dachu, przez nieszczelne otwory wentylacyjne. Drogi do otworów i wejścia do budynków znaczy odchodami i moczem, który zawiera feromony znacznikowe. Miejsca często wykorzystywane i znaczone są dobrze widoczne. W budynku preferuje wyższe kondygnacje; w wielopiętrowych blokach może występować od parteru po poddasze.
Jest wszystkożerny i pokarmowo jest mniej zależny od człowieka niż szczur wędrowny. Żywi się głównie pokarmem roślinnym: ziarnem zbóż, warzywami, ziemniakami, nasionami, orzechami, owocami i jagodami. Po owoce sięga wchodząc na drzewa. Chętnie zjada ślimaki i owady (w tym karaczany; pozbawiona odnóży przybyszka amerykańska jest doskonałą przynętą w szczurołapce). Szczury śniade żyjące blisko zbiorników wodnych mogą żywić się rybami i małżami. Zaglądają też do misek dla psów, karmników dla ptaków, do zbiorników na odpady kuchenne z restauracji. Zjadają niestrawione resztki pokarmowe w odchodach zwierząt domowych. Czasem już urozmaiconą dietę uzupełniają jeszcze klejem, mydłem, kitem.
Żerują tuż po zmroku i znowu tuż przed wschodem słońca, ale zdarza się często, że kilkakrotnie udają się na żerowanie w ciągu nocy i nawet za dnia. W odróżnieniu od szczura wędrownego, szczur śniady pobiera małe ilości pożywienia, ale w różnych miejscach (podobnie jak mysz domowa). Żerują grupowo, rodzinami składającymi się do 10 osobników. Jeśli pokarm jest łatwo dostępny, wtedy nawet na małym obiekcie może ich być kilka setek.
Dorosłe osobniki szczura śniadego zjadają średnio od 7 do 15 g pożywienia (około 10% wagi ciała) w ciągu 24 godzin. Lubią posilać się w miejscach osłoniętych roślinnością. Jeśli pożywienie znajduje się na otwartej przestrzeni, wówczas zanoszą do kryjówki lub gniazda, a więc do przestrzeni sufitowej i dachowej, gdzie pokarm przechowują. Z czasem zapasy te atakują szkodniki magazynowe.
Szczur śniady potrzebuje wodę codziennie i dziennie wypija 30-60 ml. W bujnej roślinności znajduje wiele źródeł wody, a potrzeby uzupełnia sokiem z owoców, roślinności i zwierząt (karaczany, świerszcze, ślimaki).
Podobnie jak u szczura wędrownego, w populacji szczura śniadego występują osobniki neofobiczne, które przez kilka dni lub nawet tygodni unikają świeżo rozmieszczonych przynęt, karmników deratyzacyjnych i szczurołapek.
Zwykle szczur śniady jest aktywny w promieniu od 7.5 m (magazyn z łatwo dostępnym pokarmem) do 30 m od gniazda. Jednak może poszukiwać pokarmu w odległości do 100 m od gniazda (czasem większej – 300 m), co zależy od rodzaju obiektu.
W budynkach, w których występują dwa gatunki szczurów, dochodzi do podziału “stref wpływów”. Szczur śniady zajmuje górne kondygnacje, a szczur wędrowny – dolne. W sytuacji, gdy brakuje kryjówek i gdy pokarm jest trudno dostępny, bardziej agresywny szczur wędrowny wypiera słabszego szczura śniadego (typowy przykład konkurencji międzygatunkowej).
“Szkodniki sanitarne – szczur śniady” prof.dr hab. Stanisław Ignatowicz