Ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae) – gatunek roztocza z rodziny Dermanyssidae, ektopasożyt ptaków.
Żywi się krwią, atakuje nocą podczas spoczynku ptaków. Po żywieniu kryje się w szczelinach w podłodze z dala od światła, gdzie składa jaja. Dermansyssus gallinae może również odżywiać się krwią niektórych ssaków, także ludzi, potrzebuje jednak ptasiego żywiciela do reprodukcji.
Ptaszyniec kurzy jest najbardziej szkodliwym i najbardziej dokuczliwym pasożytem zewnętrznym drobiu. Atakuje kury, perliczki, bażanty, indyki, a także gołębie i różne ptactwo dzikie. Poraża ptaki w każdym wieku i hodowane różnymi technologiami, nawet nioski trzymane w klatkach. Ptaszyńce poprzez nakłuwanie skóry, wysysanie krwi i wprowadzanie śliny wywołują niedokrwistość, świąd, niepokój i bezsenność ptaków. Kury wiejskie zmieniają miejsca noclegowe w kurnikach silnie porażonych pasożytem, a nawet je opuszczają i nocują wtedy na pobliskich drzewach lub krzewach.
WYGLĄD
Ciało ptaszyńca kurzego, Dermanyssus gallinae, jest spłaszczone, podłużnie owalne, czasem gruszkowate. Długość samicy wynosi od 0,7 do 0,75 mm, a samców 0,6 mm. Ptaszyniec jest barwy szarożółtej. Strona grzbietowa z płytką dorsalną jest z rzadka ozdobiona szczecinkami. Pokrycie ciała jest bardzo rozciągliwe. Po najedzeniu się roztocze przybierają kształt prawie kulisty i ubarwienie najpierw jasnoczerwone, a potem, gdy krew jest trawiona, przez pokrycie ciała widoczny jest ciemny, a nawet czarny zarys jelita. Wtedy długość ciała samic wynosi nawet ponad 1,0 mm.
Odnóża ptaszyńca są dobrze rozwinięte i wysmukłe. Larwy mają 3 pary nóg i poruszają się powoli na 2 parach odnóży. Nimfy i osobniki dorosłe mają 4 pary odnóży, lecz poruszają się tylko na 3 parach. Odnóża przednie ptaszyńców są uniesione nieco do góry, skierowane do przodu i pełnią rolę narządów czuciowych (czułków). Ptaszyńce poruszają się po ciele gospodarzy szybko wywołując bardzo nieprzyjemne swędzenie.
Aparat gębowy tworzą długie sztylecikowate szczękoczułki (chelicerae), umieszczone w przedniej części ciała. Wysuniętymi szczękoczułkami pasożyt nacina jak nożyczkami skórę ptaka. Po zranieniu ofiary wprowadza ślinę, która jest toksyczna, szczególnie dla młodych ptaków. Ślina ma właściwości rozpuszczające tkankę skórną, co ułatwia sztylecikom dotarcie do drobnych naczyń krwionośnych, z których roztocz pobiera krew.
BIOLOGIA
Większość życia ptaszyńce spędzają w szparach kurnika, pod podłogą, w uchyłkach ścian i w szczelinach gniazd nieśnych. Ulubionym ich miejscem przebywania są drobne szpary i szczeliny ścian i podłóg, gniazda niosek, a także nagrzane promieniami słonecznymi szpary parapetów, szczeliny w murach, zakamarki spoin dachowych, szpary i szczeliny strychów. Licznie występują w gniazdach gołębi, jaskółek, szpaków i wróbli. Nie można ich zauważyć, gdyż w dzień nie przemieszczają się z miejsca na miejsce.
W dzień ptaszyńce przebywają w kryjówkach, ale nocą wychodzą z nich i atakują śpiące ptaki. Opite krwią samice składają po 8 jaj dziennie przez kilka tygodni. Jaja są umieszczane w szparach, w których pasożyty przebywają za dnia. Ptaszyńce charakteryzują się dużą rozrodczością i bardzo szybkim rozwojem. W warunkach optymalnej dla pasożyta temperaturze (od 20 do 25oC) i w odpowiedniej wilgotności, po 2-3 dniach z jaj wylęgają się larwy. Larwy ptaszyńca mają trzy pary odnóży i tym różnią się od pozostałych stadiów rozwojowych. Larwy nie odżywiają się i zaraz linieją w protonimfę, a ta po kilku dniach w deutonimfę i w końcu w postać dorosłą. Nimfy i dorosłe roztocze są krwiopijne.
Rozwój ptaszyńców przebiega bardzo szybko i już w ciągu 7 dni z larw mogą powstać osobniki dorosłe. Tempo rozwoju pokolenia zależy od temperatury otoczenia. Chłodnym latem rozwój ptaszyńców ulega znacznemu spowolnieniu; są jednak odporne na zimno.
Ptaszyńce doskonale przystosowały się do pasożytniczego trybu życia. Jak większość pasożytów zewnętrznych są wytrzymałe na głód i bez pokarmu mogą przeżyć kilka [do 8] miesięcy.
SZKODLIWOŚĆ
Ptaszyńce są pospolitymi i dokuczliwymi pasożytami ptaków, ale przenoszą się też na ssaki domowe i potrafią pobrać krew ze skóry koni, bydła, królików, psów, kotów, a nawet i ludzi. U koni, krów i innych zwierząt domowych ptaszyńce wywołują na skórze zmiany podobne do wszawicy lub nawet świerzbu, gdyż powstają rozległe, płatowate powierzchnie z przerzedzonym włosem i zgrubiałą, słoniowatą skórą, którą pokrywa zeschły wysięk surowiczny. Żerują na skórze zwierząt, ale czasem znajdowane są w szparach uszu, nosa, w jamie dzioba, w przełyku, a nawet w wolu, co wykazały dokładnie przeprowadzane badania sekcyjne padłego drobiu.
Objawy chorobowe u ptaków wywoływane przez inwazję ptaszyńców zależą od wielu czynników. Najważniejszym jest nasilenie krwiopijców w kurniku. Najliczniejsze są w kurnikach i na ptakach w miesiącach letnich, od lipca do września, ale także dość duże populacje pasożyta znajdowano wielokrotnie porą zimową w ogrzewanych pomieszczeniach, jak np. w brojlerniach, na strychach i piwnicach.
Wrażliwość ptaków na ukąszenia pasożytów jest zależna od ich wieku. Pisklęta i młode gołębie silnie zaatakowane masowo giną od toksycznej śliny ptaszyńców. Starsze i większe ptaki słabną, chudną i gwałtownie spada ich nieśność, w skrajnych przypadkach nawet o 30%. Skóra ptaków odwiedzanych nocą przez liczne roztocze jest pokaleczona, skażona bakteriami, a pióra są powyrywane lub postrzępione, bo biedne ptaki podrażnione przez poruszające się na ich skórze pasożyty drapią się, skubią i wydziobują sobie pióra. Samce szpaków ze zmierzwionym, postrzępionym i nieświeżo wyglądającym upierzeniem, a więc zarażone pasożytem, nie są wiosną wybierane i akceptowane przez samice.
Ptaszyńce roznoszą różne zarazki chorobotwórcze, w tym zarazki cholery i białaczkę drobiu, a także toksoplazmozę i pomór drobiu. Liczne ptaszyńce w kurniku wywołują anemię u silnie porażonych ptaków.
Ptaszyńce jako luźno związane z żywicielami pasożyty mogą niepokoić zwierzęta domowe i ludzi, zasiedlając różne zakamarki pomieszczeń mieszkalnych. Nawet z pojedynczych gniazd gołębi, szpaków lub wróbli umieszczonych w budynku mieszkalnym, ptaszyńce mogą dostać się do mieszkań przez okna i drzwi balkonowe i atakować w nich ludzi i zwierzęta domowe. Bardzo często przechodzą na powierzchnię skóry rąk i nóg ludzi pracujących w kurniku i w ten sposób są przenoszone z kurników do mieszkań.
Nocą pasożyty kłują śpiących mieszkańców. Ukłucia są bezbolesne, ale rankiem w miejscach ukłuć pojawia się świąd o różnym nasileniu, zaczerwienienie i obrzęk. Po 36-40 godzinach pojawia się ropny pęcherzyk, a także obrzmiewają lokalnie węzły chłonne. Po 2-3 dniach objawy te zwykle znikają. Ukłucia ptaszyńca są bardzo nieprzyjemne dla dzieci i dorosłych osób z nadwrażliwością na ślinę objawiającą się w postaci uczulenia. Ukłucia ptaszyńca powodują miejscowe stany zapalne skóry, przechodzące ze stadium rumienia aż do głębokich owrzodzeń. Zapaleniom skóry towarzyszy silne, nieprzyjemne swędzenie. Alergeny produkowane przez ptaszyńce są też przyczyną astmy oskrzelowej, częstej choroby zawodowej u osób zatrudnionych w fermach drobiowych.
Ptaszyńce rozprzestrzeniają nie tylko zarazki chorobotwórcze drobiu, lecz także podejrzewane są o to, że mogą roznosić wirusy z grupy A arbo, które wywołują zapalenie mózgu i rdzenia u ludzi.
Ptaszyńca kurzego nie jest łatwo wytępić, ponieważ przez wiele miesięcy może on przeżyć bez pożywienia w miejscach trudno dostępnych dla pestycydów, dlatego, jeśli jest to możliwe, zabieg dezakaryzacji należy powtórzyć 2-3 razy co 7-10 dni. Stosować należy akarycydy z różnych grup chemicznych przemiennie lub jednocześnie: pyretroidy, karbaminiany lub fosforoorganiczne oraz preparaty niszczące tylko formy młodociane szkodnika (np. Juventox).
Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz