Gryzki (Psocoptera) – rząd owadów
Zboże i produkty jego przemiału są bardzo często porażane przez te drobne i prymitywne owady. Obecność gryzków w pomieszczeniach magazynowych zawsze świadczy o złym ich stanie sanitarnym. Gryzki występują też w wilgotnych i starych książkach w bibliotekach. Często spotykane są w wilgotnych i nieogrzewanych piwnicach, na strychach i w spiżarniach, w nowo wybudowanych domach, gdzie pokarmem ich są różne grzyby pleśniowe. W pomieszczeniach mieszkalnych i gospodarskich może występować do 50 gatunków gryzków. Ze względu na drobne rozmiary ciała mogą być mylone z rozkruszkami, które występują w podobnych środowiskach.
Wygląd
Gryzki zauważyć można łatwo, ale szczegóły budowy ciała można zobaczyć tylko pod szkłem powiększającym. Są owadami o bardzo zróżnicowanym wyglądzie. Ciało ich jest miękkie, blado szare, żółtobiałe lub ciemnobrązowe. Mają stosunkowo dużą głowę z długimi czułkami i ze słabo rozwiniętymi, wypukłymi oczami. Ich aparat gębowy jest typu gryzącego. Tułów gryzków jest stosunkowo krótki, natomiast odwłok ich jest pokaźny. Gryzki są blisko spokrewnione z termitami, ale wyglądem chyba bardziej przypominają wszoły i wszy, które są pasożytami ptaków i ssaków. Wśród gryzków są gatunki uskrzydlone dwoma parami delikatnych skrzydeł i formy bezskrzydłe, u których skrzydła zostały zredukowane do niewielkich łusek lub wyrostków. Skrzydła są z nielicznymi żyłkami, a u gatunków, które fruwają, łączą się w czasie lotu w jedną płaszczyznę.
Rozwój
Większość gatunków rozmnaża się partenogenetycznie, a więc bez udziału samców. Z niezapłodnionych jaj rozwijają się żeńskie osobniki potomne. U tych gatunków gryzków samce nie istnieją (widocznie okazały się im niepotrzebne). U innych gryzków znajdywane są pojedyncze osobniki męskie wśród licznych samic, ale są też gatunki gryzków, u których jest tyle samic, ile samców.
Samice składają po 100-200 jaj, które przyklejają do podłoża i maskują resztkami pokarmu. Rozwój jaj do osobników dorosłych trwa latem do 3 tygodni. Młode larwy przypominają budową i wyglądem dorosłe, lecz są mniejsze, jaśniej ubarwione i niedorozwinięte płciowo. Przechodzą rozwój z przeobrażeniem niezupełnym i zwykle posiadają 6 stadiów larwalnych (tylko u Psyllipsocus jest 5 stadiów, a u Liposcelidae są 4 stadia larwalne).
Najpospolitszy u nas jest psotnik ( Liposcelis bostrychophilus ), psotnik lalotek ( Lachesilla pedicularia ) i zakamarnik pulsorz ( Trogium pulsatorium ).
Psotnik ( Liposcelis bostrychophilus ) jest drobnym owadem (około 1 mm długości) o miękkim, zaokrąglonym ciele barwy jasnobrązowej. Pochodzi prawdopodobnie z Afryki, ale obecnie jest szeroko rozwleczony po świecie i jest znajdowany w magazynach zbóż, w laboratoryjnych kulturach grzybowych, gniazdach ptaków, mrówek i termitów. Rozprzestrzenił się w różnych częściach świata dzięki temu, że jest gatunkiem partenogenetycznym i że może żyć długo bez pokarmu, nawet do 2 miesięcy. Jako składnik planktonu powietrznego jest transportowany na znaczne odległości. Rozprzestrzeniał się też z towarami będącymi przedmiotem wymiany międzynarodowej.
Licznie występuje w pszenicy i innych zbożach, kaszach, nasionach rzepaku i sorgo, a także w mące, ryżu, zbożowych płatkach śniadaniowych. Rozwija się w uszkodzonych ziarnach pszenicy, w kaszach, w nasionach chwastów i w pyle. Oprócz pokarmu roślinnego może zjadać jaja omacnicy spichrzanki i niektórych chrząszczy z rodziny kołatkowatych ( Anobiidae ). Pokrewny gatunek niszczy jaja skośnika. Żywi się też strzępkami wielu grzybów pleśniowych.
Psotnik rozmnaża się bez udziału samców, dlatego w potomstwie są tylko samice. W sprzyjających warunkach ten typ rozmnażania się przyczynia się do szybkiego rozwoju populacji. Rozwój pokolenia (od jaja do osobnika dorosłego) trwa tylko 3 tygodnie w temperaturze 27 o C i wilg. wzgl . pow. 70%, a samice żyją od 72 do 144 dni w zależności od warunków środowiska.
Może przeżyć bez pokarmu przez dłuższy okres czasu. Potrafi absorbować wodę z powietrza, gdy przebywa w wilgotności 60% i wyższej. Gryzki żyjące w magazynach i pomieszczeniach mieszkalnych są bardziej odporne na wysychanie niż inne gatunki. Mimo to, w wilgotności niższej niż 55% tracą wodę, co prowadzi do szybkiej ich śmierci. Stąd najprostszym sposobem zwalczania gryzków jest przesuszenie opanowanego produktu i zlikwidowanie pleśni, którą się odżywia.
Psotniki
Najpospolitszymi gryzkami są psotniki – owady o długości rzadko większej niż 6 mm, najczęściej 1-2mm koloru od białego poprzez żółty do ciemno brązowego w zależności od gatunku. Typowe owady mają dwie pary błoniastych skrzydeł, ale z tendencją do zaniku skrzydeł u wielu gatunków. Czułki długie, nitkowate, złożone z 12-50 członów, oczy złożone słabo rozwinięte; narządy gębowe gryzące; stopy z 2 lub 3 członów, każdy z 2 pazurkami. Poszczególne gatunki mają różne wymagania cieplne. Większość gatunków psotników można znaleźć w warunkach naturalnych jak: gniazda ptaków, w szczelinach, pod korą drzew i na liściach. Natomiast te gatunki, które są uważane za szkodniki są szeroko rozprzestrzenione i często znajdowane w magazynach, fabrykach produktów spożywczych, w muzeach jak również w domach i sklepach. Tam atakują produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego włączając przechowywane produkty spożywcze, skórę, produkty drewniane a nawet książki. Wśród licznych produktów i materiałów, które mogą być porażane przez psotniki są następujące: orzechy, czekolada, mączka rybna, guano nietoperzy, mleko w proszku, książki i eksponaty muzealne, nasiona roślin oleistych, przetwory zbożowe, pyłek, salami, suszone mięso, magazynowane ziarno, nasiona buraka cukrowego, drożdże a nawet wilgotne opatrunki.
Samice niektórych gatunków mogą się rozmnażać bez zapłodnienia, partenogenetycznie. Samce są wtedy karłowate lub brak ich zupełnie. Płodność samic sięga 200 jaj składanych pojedynczo, 1-3 dziennie. Przyklejane są do podłoża, Niektóre gatunki żyjące poza domami składają jaja w złoża i okrywają jedwabnym zwojem nitek. Gładkie, perłowo białe jaja lęgną się po 1-2 tygodniach. Pojawiające się nimfy przypominają dorosłe owady. W zależności od gatunku 3-8 razy linieją i po około 15 dniach lęgną się dorosłe. Z każdym następnym linieniem nimfa staje się oraz bardziej podobna do dorosłego, gdyż ich oczy, czułki i skrzydła (jeśli obecne) zaczynają się wykształcać. Warunki otoczenia i rodzaj pokarmu wpływają na szybkość rozwoju psotników. Cykl rozwojowy kończy się zwykle w ciągu miesiąca, a dorosłe żyją do 6 miesięcy.